Της συναδέλφου Αιμιλίας Παναγιώτου
Πιο κάτω αναφέρονται οι δείκτες που περιέχονται στην εξεταστέα ύλη όπως αυτή δημοσιεύτηκε στη σελίδα του Υπουργείου Παιδείας στις 7/4/23.
ΕΝΟΤΗΤΑ 4: ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ
Α4.4β. Τι είναι τα φυλετικά χρωματοσώματα;
Α4.4γ. Τι είναι αυτοσωματικά χρωματοσώματα;
Α4.4δ. Τι είναι αλληλόμορφα, επικρατή και υπολειπόμενα γονίδια;
Α4.4ε. Τι είναι γονιδιακή θέση; Τι είναι ομόζυγο και ετερόζυγο άτομο;
Α4.4στ. Τι είναι: ο γονότυπος, ο φαινότυπος και ο καρυότυπος;
Α4.5α. Γονότυποι γαμετών που προκύπτουν από τη μείωση που γίνεται σε διπλοειδή κύτταρα στην περίπτωση του μονοϋβριδισμού. Παράδειγμα επικρατούς κληρονομικότητας.
Α4.5β. Μονοϋβριδισμός είναι η διασταύρωση μεταξύ δύο ατόμων κατά την οποία μελετάται ο τρόπος κληρονόμησης ενός μόνον χαρακτήρα που ελέγχεται από αλληλόμορφα γονίδια μιας μόνο γενετικής θέσης.
Α4.6α. Μονοϋβριδισμός και Νόμος της Ομοιομορφίας (1ος Νόμος του Μέντελ).
Α4.6β. Μονοϋβριδισμός και Νόμος του Διαχωρισμού (2ος Νόμος του Μέντελ).
Α4.6γ. Μονοϋβριδισμός και Διασταύρωση ελέγχου για την εξακρίβωση του γονότυπου ενός ατόμου. Παραδείγματα.
Α4.7α. Γονότυποι γαμετών που προκύπτουν από τη μείωση που γίνεται σε διπλοειδή κύτταρα στην περίπτωση του διϋβριδισμού. Παράδειγμα επικρατούς κληρονομικότητας.
Α4.7β. Διϋβριδισμός είναι η διασταύρωση μεταξύ δύο ατόμων κατά την οποία μελετάται ο τρόπος κληρονόμησης δύο χαρακτήρων που ελέγχονται από αλληλόμορφα γονίδια δύο διαφορετικών γονιδιακών θέσεων.
Α4.8α. Νόμος της Ανεξαρτησίας των Χαρακτήρων (3ος Νόμος του Μέντελ
Α4.9α. Γιατί ο άνθρωπος δεν αποτελεί ένα κατάλληλο πειραματικό οργανισμό;
Α4.9β. Τι είναι το γενεαλογικό δένδρο και τι αναπαρίσταται σε αυτό;
Α4.9γ. Σε τι χρησιμεύουν τα γενεαλογικά δένδρα στη διαδικασία μελέτης της κληρονομικότητας;
Α4.9δ. Παραδείγματα κληρονομικότητας στον άνθρωπο (π.χ. γραμμή τριχοφυΐας, προσκόλληση λοβών).
Α4.10α.Τι είναι η αυτοσωματική υπολειπόμενη κληρονομικότητα; Παραδείγματα από φυσιολογικές καταστάσεις.
Α4.10β.Αυτοσωματική υπολειπόμενη κληρονομικότητα και αυτοσωματικές υπολειπόμενες παθήσεις παρατηρούνται μόνο στα ομόζυγα άτομα τα οποία έχουν κληρονομήσει ένα παθολογικό υπολειπόμενο γονίδιο από κάθε γονιό.
Α4.10γ. Παραδείγματα αυτοσωματικών υπολειπόμενων παθήσεων:
· Αλφισμός · Μεσογειακή αναιμία · Δρεπανοκυτταρική αναιμία.
Α4.11α. Αυτοσωματική επικρατής κληρονομικότητα και αυτοσωματικές επικρατείς παθήσεις παρατηρούνται στα άτομα που έχουν κληρονομήσει ένα παθολογικό επικρατές γονίδιο από τον ένα ή και τους δύο γονιούς.
Α4.11β. Παραδείγματα αυτοσωματικών επικρατών παθήσεων:
· Βραχυδακτυλία · Πολυδακτυλία · Νόσος του Huntington · Υπερχοληστερολαιμία.
Α4.12α. Πολλαπλά αλληλόμορφα γονίδια και ομάδες αίματος.
Α4.13α. Διασταυρώσεις για καθορισμό του γονότυπου και φαινότυπου ατόμων, όσον αφορά τις ομάδες αίματος και τον παράγοντα Rhesus, με βάση το σύστημα ΑΒΟ των ομάδων αίματος και το σύστημα Rhesus.
Α4.14α. Ο ρόλος των φυλετικών χρωματοσωμάτων στον καθορισμό του φύλου.
Α4.14β. Μηχανισμός Φυλοσύνδετης κληρονομικότητας στον άνθρωπο:
· Φυλοσύνδετα γονίδια · Ολανδρικά γονίδια
Α4.14γ. Παραδείγματα φυλοσύνδετων κληρονομικών παθήσεων
· Αιμορροφιλία · Δαλτωνισμός · Κυαμισμός
Γ4.1α. Σύγκριση μεταξύ ατόμων της πρώτης θυγατρικής γενεάς με τα άτομα της πατρικής γενεάς ως προς τον γονότυπο και τον φαινότυπο και εξαγωγή συμπερασμάτων για διάφορα χαρακτηριστικά και ασθένειες στον άνθρωπο και σε άλλους ζωντανούς οργανισμούς.
Γ4.2α. Σύγκριση μεταξύ ατόμων της δεύτερης θυγατρικής γενεάς με τα άτομα της πρώτης θυγατρικής γενεάς ως προς τον γονότυπο και τον φαινότυπο και εξαγωγή συμπερασμάτων για διάφορα χαρακτηριστικά και ασθένειες στον άνθρωπο και σε άλλους ζωντανούς οργανισμούς.
ΕΝΟΤΗΤΑ 5: ΜΟΛΥΣΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΗ ΜΟΛΥΣΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ
Α5.5α. Βασικό χαρακτηριστικό της μη ειδικής άμυνας.
Α5.5β. Πώς οι μηχανισμοί μη ειδικής άμυνας παρεμποδίζουν την είσοδο των μικροοργανισμών στον οργανισμό;
· Δέρμα · Βλεννογόνοι
Α5.5γ. Πώς οι μηχανισμοί μη ειδικής άμυνας αντιμετωπίζουν τους μικροοργανισμούς μετά την είσοδό τους στον οργανισμό;
· Φαγοκυττάρωση · Φλεγμονώδης αντίδραση · Πυρετός · Ουσίες με αντιμικροβιακή δράση
Α5.6α. Τι ονομάζουμε ανοσία.
Α5.6β. Τι είναι το αντιγόνο και τι μπορεί να δράσει ως αντιγόνο;
Α5.6γ. Χαρακτηριστικά που διαθέτουν οι μηχανισμοί ειδικής άμυνας που τους κάνουν να ξεχωρίζουν από τους μηχανισμούς μη ειδικής άμυνας:
· Εξειδίκευση · Μνήμη
Α5.6δ. Όργανα από τα οποία αποτελείται το ανοσοβιολογικό σύστημα του ανθρώπου.
Α5.6ε. Κύτταρα που απαρτίζουν το ανοσοβιολογικό σύστημα του ανθρώπου.
Α5.6στ. Πώς βοηθούν στην ανοσοβιολογική απόκριση τα Τ-λεμφοκύτταρα; Κατηγορίες Τ-λεμφοκυττάρων
Α5.6ζ. Πώς βοηθούν στην ανοσοβιολογική απόκριση τα Β λεμφοκύτταρα; Κατηγορίες Β-λεμφοκυττάρων
Α5.6η. Πώς είναι φτιαγμένο ένα αντίσωμα;
· Βαριές αλυσίδες · Ελαφριές αλυσίδες · Μεταβλητή περιοχή · Σταθερή περιοχή
Α5.6θ. Πώς λειτουργούν τα αντισώματα;
Α5.6ι. Τι ονομάζουμε ανοσοβιολογική απόκριση;
Α5.6κ. Πότε ενεργοποιείται η πρωτογενής ανοσοβιολογική απόκριση και ποια στάδια περιλαμβάνει;
Α5.6λ. Πώς επιτυγχάνεται το 1ο στάδιο της πρωτογενούς ανοσοβιολογικής αντίδρασης;
Α5.6μ. Πώς επιτυγχάνεται το 2ο στάδιο της πρωτογενούς ανοσοβιολογικής αντίδρασης;
Α5.6ν. Πώς επιτυγχάνεται το 3ο στάδιο δηλ. ο τερματισμός της πρωτογενούς ανοσοβιολογικής αντίδρασης;
Α5.6ξ. Ενεργοποίηση της δευτερογενούς ανοσοβιολογικής απόκρισης.
· Διαφορές ανάμεσα σε πρωτογενή και δευτερογενή απόκριση
Α5.6ο. Τύποι ανοσίας. Πού οφείλεται αυτή η διάκριση;
· Ενεργητική ανοσία · Παθητική ανοσία
ΕΝΟΤΗΤΑ 6: ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ
Α.6.3α. Πού οφείλεται η γενετική ποικιλότητα που εμφανίζουν οι διάφορες μορφές ζωής του πλανήτη;
Α.6.3β. Η γενετική ποικιλομορφία που υπάρχει μεταξύ των διαφόρων ατόμων ενός είδους παρατηρείται τόσο στο εσωτερικό ενός πληθυσμού όσο και μεταξύ πληθυσμών.
Α.6.3.1α. Πού οφείλεται η γενετική ποικιλομορφία σε έναν πληθυσμό;
Α.6.3.1β. Πότε η γενετική ποικιλομορφία θα έχει ως αποτέλεσμα τη φαινοτυπική ποικιλομορφία σε έναν πληθυσμό;
Β.6.3.2.2α. Πώς οι οργανισμοί καταφέρνουν να προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους, να επιβιώνουν περισσότερο και να αφήνουν μεγαλύτερο αριθμό απογόνων, σε σχέση με κάποιους άλλους οργανισμούς που δεν καταφέρνουν να προσαρμοστούν στο περιβάλλον τους; Παράδειγμα: «Το τρίχωμα των ποντικών.
Β.6.3.2.2β. Διατύπωση υποθέσεων για τους λόγους που κάποια είδη ζουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Παραδείγματα.
Β.6.3.2.2γ. Διατύπωση προβλέψεων για το τι θα συμβεί στους διάφορους οργανισμούς μιας περιοχής αν αλλάξουν κάποιες συνθήκες/μεταβλητές. Παραδείγματα.
Β.6.3.2.2δ. Χρησιμοποίηση της κατάλληλης επιστημονικής ορολογίας για την καταγραφή και την επικοινωνία των αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων.
Β.6.3.2.2ε. Πώς ορίζεται η προσαρμογή;
Α.6.4α. Ποια είναι η κύρια πηγή δημιουργίας νέων αλληλόμορφων στο DNA ενός οργανισμού;
Α.6.4β. Οι μεταλλάξεις είναι επιβλαβείς ή ωφέλιμες για τους οργανισμούς;
Α.6.4.1α. Τι αφορούν οι γονιδιακές μεταλλάξεις;
Α.6.4.1.2α Τι αφορούν οι χρωματοσωματικές μεταλλάξεις; Επιβλαβείς, ουδέτερες και ωφέλιμες χρωματοσωματικές μεταλλάξεις.
Γ.6.4.1.2.1α. Παράδειγμα απενεργοποίησης μεγάλου μέρους των οσφρητικών γονιδίων στον άνθρωπο σε σχέση με άλλους οργανισμούς. 42 για την εμφάνιση της γενετικής ποικιλομορφίας σε έναν πληθυσμό.
Γ.6.4.1.2.1β. Επεξήγηση μηχανισμού αύξησης ή μείωσης του αριθμού των γονιδίων για έναν χαρακτήρα σε έναν οργανισμό.
Α.6.4.2α. Μηχανισμοί ανακατανομής των αλληλομόρφων γονιδίων κατά την αμφιγονική αναπαραγωγή.
Α6.5.1α. Πού βασίζεται ο μηχανισμός της φυσικής επιλογής;
Α6.5.1β. Πώς λειτουργεί ο μηχανισμός της φυσικής επιλογής;
Β.6.5.1.1α. Με βάση το παράδειγμα των σπίνων στα νησιά Α και Β, και την Εικόνα 16, να εξηγήσουν οι μαθητές τον μηχανισμό δράσης της φυσικής επιλογής, ο οποίος οδηγεί στη διαφοροποίηση της συχνότητας των αλληλομόρφων από γενεά σε γενεά, προκαλώντας αλλαγή στη γενετική ποικιλομορφία των οργανισμών (εξελικτική μεταβολή).
Β.6.5.1.1β. Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δράση της φυσικής επιλογής.
· Ο αρχικός πληθυσμός πρέπει να χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία (variation) σε ένα τουλάχιστον χαρακτηριστικό (π.χ. χρώμα σώματος)
· Το χαρακτηριστικό πρέπει να είναι γενετικά κληρονομήσιμο (heredity)
· Το περιβάλλον πρέπει να προκαλεί, μέσα από τον αγώνα για επιβίωση, διαφορική αναπαραγωγή (differential reproduction) ανάμεσα στα άτομα του πληθυσμού.
Γ. 6.5.1α. Γιατί η «επιβίωση του πιο δυνατού» δεν ισχύει με βάση τη θεωρία της φυσικής επιλογής.
A.6.5.2α. Τι αφορά και πού βασίζεται ο μηχανισμός της γενετικής παρέκκλισης;
A.6.5.2β. Ποια διαφορά εντοπίζεται στον μηχανισμό της γενετικής παρέκκλισης σε σχέση με τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής; Το παράδειγμα της καταιγίδας.
A.6.5.2γ. Το φαινόμενο της στενωπού: Ένας πληθυσμός μειώνεται σημαντικά σε μέγεθος, π.χ. εξαιτίας κάποιας μεγάλης καταστροφής που εξαλείφει μεγάλο ποσοστό του, με αποτέλεσμα στις επόμενες γενιές να επικρατούν τα γενετικά χαρακτηριστικά που τυχαία φέρουν οι λίγοι επιβιώσαντες.
A.6.5.2δ. Φαινόμενο του Ιδρυτή: Κάποιος μακρινός ή πιο πρόσφατος πρόγονος ευθύνεται για κάποιο γενετικό χαρακτηριστικό που υπάρχει σε άτομα της σημερινής εποχής.
Β.6.5.2α. Μοντέλο για το φαινόμενο της στενωπού.
· Πώς στα γενετικά και ιστορικά δεδομένα που αφορούν τον οικογενή μεσογειακό πυρετό είναι εμφανές το φαινόμενο της στενωπού;
Β.6.5.2β. Μοντέλο για το φαινόμενο του ιδρυτή.
· Ποιες πιθανές διαδικασίες έλαβαν χώρα ούτως ώστε σε ένα σχετικά μικρό χωριό της Κύπρου, την Αθηένου, με 44 πληθυσμό περίπου 4.500 κατοίκων, να υπάρχει τόσο υψηλή συχνότητα φορέων της κυστικής ίνωσης, η οποία είναι 1:14, σε αντίθεση με τον υπόλοιπο πληθυσμό της Κύπρου;
Γ.6.5.2α. Με βάση γενετικά δεδομένα (μεταλλάξεις) και ιστορικά δεδομένα, γιατί σε κάποια χωριά της Κύπρου υπάρχει τόσο υψηλή συχνότητα φορέων κάποιων κληρονομικών ασθενειών σε αντίθεση με τον υπόλοιπο πληθυσμό της Κύπρου;
A.6.5.3α. Τι είναι η γονιδιακή ροή;
A.6.5.3β. Με ποιον τρόπο η γονιδιακή ροή μπορεί να περιορίσει την ειδογένεση;
A.6.5.3γ. Ο ρυθμός της γονιδιακής ροής είναι υψηλότερος από τον ρυθμό μετάλλαξης.
Α. 6.5.6α. Διατύπωση και εξήγηση της σύγχρονης θεωρίας της εξέλιξης.
Α.6.6.1α. Η πανομοιότυπη εμφάνιση δύο ατόμων που ανήκουν σε δύο διαφορετικά είδη. Το παράδειγμα των Induna pallida και Hippolais olivetorum.
Α.6.6.2α. Βιολογικός ορισμός του είδους.
Α.6.6.2β. Φυλογενετικός ορισμός του είδους.
Α.6.6.2γ. Σε ποιες περιπτώσεις αποφεύγουμε τη χρήση του βιολογικού ορισμού του είδους.
Α.6.6.3α. Η γεωγραφική απομόνωση δημιουργεί αλλοπάτριους πληθυσμούς μεταξύ των οποίων δεν είναι δυνατή η ανταλλαγή γενετικού υλικού.
Α.6.6.3δ. Αλλοπάτρια ειδογένεση: Μετά την πάροδο ικανοποιητικού χρονικού διαστήματος λόγω διαφορετικής γονοτυπικής και φαινοτυπικής διαφοροποίησης οι πληθυσμοί είναι αναπαραγωγικά απομονωμένοι, έχουν δηλαδή υποστεί αλλοπάτρια ειδογένεση.
Α. 6.7.1 Ια. Η συστηματική ή ταξινομική, στηριζόμενη στις εξελικτικές σχέσεις των οργανισμών, τους οριοθετεί, τους ονομάζει και ταυτόχρονα τους ομαδοποιεί.
Α. 6.7.1 Ιβ. Οι οργανισμοί ομαδοποιούνται ιεραρχικά σε όλο και μεγαλύτερες ομάδες.
Α. 6.7.1 Ιγ. Οι κύριες ταξινομικές βαθμίδες: κατά αύξουσα ιεραρχία: Είδος (Species), Γένος (Genus), Οικογένεια (Family), Τάξη (Order), Ομοταξία ή Κλάση (Class), Φύλο ή Συνομοταξία (Phylum), Βασίλειο (Kingdom) και η Επικράτεια (Domain).
Α.6.7.1 ΙΙα. Η φυλογενετική μελετά τις εξελικτικές σχέσεις των οργανισμών στηριζόμενη σε δεδομένα από τη μελέτη του γενετικού υλικού, των βιομορίων, των απολιθωμάτων, των μορφολογικών χαρακτηριστικών κ.ά.
Α.6.7.1 ΙΙβ. Το αποτέλεσμα της μελέτης των εξελικτικών σχέσεων ονομάζεται φυλογένεση και μπορεί να αποτυπωθεί μέσω ενός διαγράμματος που ονομάζεται φυλογενετικό δέντρο.
Α.6.7.1 ΙΙγ. Μελέτη διαγράμματος – Ιεραρχία σύγχρονων ταξινομικών βαθμίδων (εικ.27).
Α.6.7.1 ΙΙδ. Κάθε αντιπρόσωπος μίας ταξινομικής βαθμίδας ονομάζεται τάξον (taxon).
Α.6.7.2α. Η χρήση κοινών ονομάτων της καθημερινής γλώσσας θα προκαλούσε προβλήματα στην επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων καθώς για το κάθε είδος ή και ομάδα οργανισμών ισχύουν περισσότερες από μία ονομασίες ανάλογα με την περιοχή, τη γλώσσα κτλ.
Α.6.7.2β. Κανόνες γραφής ονομάτων των οργανισμών ακολουθώντας διωνυμική ονοματολογία:
· χρήση του ονόματος (όνομα γένους) και του ειδικού επιθέτου,
· χρήση πλάγιας γραφής στις περιπτώσεις του είδους και του γένους.
· Στο όνομα του γένους πάντοτε το πρώτο γράμμα είναι κεφαλαίο.
· Παραδείγματα από ονομασίες ειδών που ανήκουν στο ίδιο γένος.
Α.6.7.3α. Οι φυλογενετικές σχέσεις μεταξύ των οργανισμών μπορούν να αποτυπωθούν μέσω ενός διαγράμματος το οποίο καθώς προχωρά διακλαδίζεται παίρνοντας μορφή δέντρου.
Α. 6.7.4α. Υπάρχουν πολλοί διαθέσιμοι τρόποι κατασκευής ενός φυλογενετικού δέντρου. Ένας συνηθισμένος τρόπος είναι το φυλογενετικό δέντρο με ρίζα.
Α.6.7.4β. Πώς φτιάχνουμε ένα φυλογενετικό δέντρο με ρίζα;
· Η κάθε διακλάδωση αντιπροσωπεύει τη διαφοροποίηση δύο γενεαλογικών γραμμών από έναν κοινό πρόγονο και έτσι ο κάθε ένας κόμβος αφορά ένα εξελικτικό γεγονός.
· Στην περίπτωση όπου οι εξελικτικές σχέσεις τριών ή και περισσότερων οργανισμών δεν έχουν διαλευκανθεί πλήρως, τότε από τον κόμβο ξεκινούν περισσότερες από δύο γραμμές σχηματίζοντας έτσι μία πολυτομία.
· Το κάθε σημείο διακλάδωσης (κόμβος) αντιπροσωπεύει τον πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο των οργανισμών που ακολουθούν.